آموزش کارت بافی

 

کارت بافی

• تاریخچه

کارت بافی در اصطلاح نوعی بافندگی است که نوارهای حاصل از آن تاررو و کم عرض، اما بسیار محکم، بادوام و با کاربرد متنوع می ­باشد. غیر ممکن است بگویم این تکنیک از کجا و به وسیله چه کسی اجرا شده است اما شواهدی از کارت­ بافی در آفریقای شمالی، مصر، اروپا، آسیا، ایسلند وجود دارد. قدیمی­ترین کارت­ بافی موجود در مصر یافت شده است. در دومین سلسله ­ی فراعنه قرن 10 -  8 ق.م، که با کتان و دیگر الیاف گیاهی مانند «رامی» بافته شده ­اند. نمونه­ های متعلق به اسکاندیناوی به قدمت نمونه­ ی مصری نمی­ شود اما از غنای بیشتر برخوردار است.

• تاریخچه کارت­ بافی در ایران

قدمت کارت­ بافی در ایران به اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم قبل از میلاد برمی­ گردد. لوح ­ها و کارت­ های ساخته شده از عاج و سفال که در گزارش­ های باستان شناسی رولان دو مک نیم و ژرژ کانتنو ذکر شده­ اند، این ادعا را تأیید می­ کنند.

یک لوح سفالی مثلثی با سه سوراخ در کاوش شوش در داخل یکی از مقبره­ ها پیدا شده است، همچنین چهل لوح ساخته شده از عاج به شکل مستطیل با چهار سوراخ همراه با تکه­ های کارت­ های دیگر و تعدادی لوح سنگ آهک شکسته به صورت مربع و دایره که دارای سوراخ هستند، از معبد اینشوشیناک پیدا شده است. سربند اشکانی ترکیبی از یک یا چند نوار پارچه ابریشمی بود که در پشت سر بسته می­ شد و دنباله­ ی آن از پشت سر آویزان بود. پروفسور پاپ همچنین به بافت روبان­ های تزئینی به صورت بافت دو طرفه­، با بافتی بسیار فشرده و با استحکام بالا و کیفیت عالی در عصر صفویه اشاره می­ کند.

نوارهای با کارت بافته شده در ایران را می­ توان به دو نوع عشایری و تزئینی تقسیم کرد. گونه عشایری عمدتاً دارای الگوهای انسانی حیوانی و هندسی است. نوع نخ گاهی موهای بز، گاهی نخ پشمی دست­ ریس و گاهی نخ سفید کتانی است. رنگ ­های مورد استفاده به طور کلی سیاه و سفید و قرمز است. در نوع دوم نوارها دارای ظرافت، کیفیت و تکنیک ماهرانه ­ای هستند که می­ توان آن­ها را نوار تزئینی نامید چراکه می ­توانند ادامه منطقی استفاده چندین هزار ساله از نوارهای تزئینی در لباس ایرانی باشند. این نوارها دارای بافتی دو طرفه هستند. نقوش گیاهی مانند لاله، درخت سرو یا نقوش جانوری؛ پرندگانی مانند طاووس و بلبل و گاهی نقوش هندسی دارند. معمولاً عرض این نوارهای تزئینی کارت ­بافی از 2 تا 3.5 سانتی­متر و طول آن از 1.5 تا 2.5 متر متغیر است. رنگ غالب تاروپود آن­ها قرمز گیلاسی و خاکستری است، اما گاهی اوقات نمونه ­هایی با رنگ­ های طلایی (نخ­ های طلا و نقره­) روی زمینه سیاه وجود دارد که به عنوان هدیه برای یک فرد عالی رتبه مورد استفاده قرار می­ گرفتند.

• کارت بافی در منطقه­ ی الموت از توابع استان قزوین

در این منطقه به کارت­ بافی در اصطلاح محلی "پَن بافی" گفته می­ شود و غلظت پَن بافی در روستای علی آباد الموت بیشتر از سایر روستاهای این منطقه است.

آنها از کارت­ های مربع با چهار سوراخ استفاده می­ کنند. کارت­ ها "چَپار" نامیده می ­شود و معمولاً از 24 کارت برای بافتن نوار استفاده می­ کنند. هرچه تعداد کارت­ ها بیشتر باشد ، عرض نوار بیشتر است.

نوارهای موجود در منطقه الموت را معمولاً با نخ ابریشم به نام "نخ کج" می ­بافند. طول نخ­ ها به سفارش نوار توسط مشتری بستگی دارد، اما معمولاً از 15 تا 25 متر بافته می­ شود. طرح ­های مورد استفاده عمدتا شامل پیچک، چشم خروس، 8 چپار، 29 چپار، تمام مداخلات و نیمه مداخلات است.

رنگ ­های رایج در بافتن نوارهای الموت بیشتر سرمه­ ای، قرمز و سیاه است. معمولاً از این نوارها در این منطقه برای تزئین دامن­ های محلی «تومبان» استفاده می­ شود و این لباس­ ها بیشتر تیره و سیاه است، بنابراین رنگ غالب نوارها تیره است.

اما امروزه برای معرفی این هنر از رنگ های شاد و متناسب با سلیقه امروز بازار نیز استفاده می­ شود.

در حال حاضر تا جایی که اطلاع دارم در خراسان جنوبی، قزوین، لرستان و مسجد سلیمان بافندگانی به این هنر مشغول هستند.

 

• ملزومات کارت­ بافی
• نخ مورد استفاده

در کارت ­بافی، نخ­های تار دارای اهمیت بیشتری نسبت به پود هستند زیرا تارها مشخص کننده طرح و نقش هستند و رنگارنگ انتخاب می­ شوند در حالیکه نخ پود فقط در طرفین لبه­ ها دیده می­ شود لذا رنگی بودن آن ضرورتی ندارد.

نخ های تار باید بدون پرز باشند تا پرزها با یکدیگر درگیر نشوند. همچنین نباید بیش از حد خشک و یا بیش از حد نرم باشند. ولی لازم است در مقابل کشش مقاوم باشند تا نوار بافته شده محکم باشد و در حین بافت نیز پاره نشوند. انواع نخ های پنبه ای و آهاردار و نخ های گلدوزی و نخ های اکرولیک و استالیت و لایسکوریت برای کارت بافی مناسب هستند. برای مبتدیان می توان از نخ های کاموایی استفاده کرد.

ضخامت نخ پود می­ تواند در طرح تأثیر بگذارد و طرح را ریز و یا درشت کند. از آنجا که نخ پود فقط در طرفین قابل مشاهده است بهتر است با نخ های حاشیه هم خوانی داشته باشد.

• عرض بافت در کارت ­بافی

حداقل تعداد کارت برای کارت بافی دو کارت است که چیزی شبیه قیطان باریک است. روشن است که برای تهیه نوار پهن، اگر نخ مورد استفاده باریک باشد باید از کارت­ های بیشتری استفاده کرد ولی اگر ضخامت نخ بیشتر باشد کارت ­های کمتری برای همان عرض نیاز است.

حداکثر تعداد کارتی که می­توان به کار گرفت ۵۰ الی ۶۰ عدد می ­باشد و بیشتر از این را نمی­ توان هم زمان در یک مرحله چرخاند. برای بافت ­های عریض در کارت­ بافی، کارت­ ها در دسته­ های جداگانه کنار هم قرار می ­گیرند و چرخانده می ­شوند.

 

 

• ماکو یا ماسوره

ماکو یا ماسوره وسیله ­ای است که نخ پود دور آن پیچیده می­ شود و بافنده، هنگام بافت به کمک آن پود را از دهنه­ ی تارها عبور می­ دهد. از ماکو برای کوبیدن پود به رنج قبلی کمک گرفته می­ شود. بنابراین ماکوی مورد استفاده ضخامتی تا نیم سانت دارد و لبه­ های آن سباده خورده و باریک می­ شود.

• کارت­ها

بافنده برای بافت نوارهای کارت­ بافی از کار­ت­ های سوراخ شده استفاده می­ کند. این کارت­ ها می­ توانند در اشکال هندسی مثلث مربع پنج ضعلی شش ضلعی یا با تعداد اضلاع بیشری باشد. به طور معمول روی کارت­ های مربع چهار سوراخ، پنج ضلعی پنج سوراخ و شش ضلعی شش سوراخ وجود دارد و به همین ترتیب در کارت ­های با اضلاع بیشتر تعداد سوراخ بیشتری مشاهده می ­شود.

 

نکته قابل توجه فاصله­ ی این سوراخ­ ها از یک دیگر است که بعد از چله کشی و هنگام بافت، دهنه­ ی کار را بین تارها ایجاد می­ کنند تا پود عبور کند. تعداد تارهایی که از هر کارت عبور می­ کند بستگی به سوراخ­ های موجود روی کارت دارد. استفاده از این کارت­ ها بستگی به طرح و نقشه­ ی مورد نظر برای بافت دارد.

ابعاد کارت ­های مربع که در این کتاب بیشتر با آن سروکار داریم، بین 6 تا 9 سانتی­متر و قطر سوراخ ­ها 5 تا 7 میلی­متر است که از لبه 5 میلی­متر فاصله دارند. گوشه ­های کارت برای سهولت چرخش تارها گرد است.

• علامت گذاری سوراخ ­های کارت

در گذشته اغلب رو و پشت کارت و سوراخ ها هیچ علامتی نداشت و بافنده برای بافت طرح معین، تارها را  به ترتیبی که آموزش دیده بود از سوراخ­ ها عبور می ­داد. برای ایجاد شکست­ ها در طرح جهت کارت ­ها را به همان شکلی که مرسوم آن طرح بود کنار هم می­ چید و تارها را مقابل هم یا هم جهت با هم قرار می­ داد.

بعدها برای سهولت کار سوراخ­ ها با اعداد یا حروف علامت گذاری و پشت و روی کارت­ ها مشخص شد تا کار برای چله­ کشی و بافت راحت­ تر شده و بافنده کمتر دچار اشتباه شود.

علامت گذاری کارت­ ها با روش بافتی که در این مقاله توضیح داده خواهد، هم­سو با جهت عقربه­ های ساعت است. معمولا برای علامت گذاری سوراخ­ ها از حرف انگلیسی استفاده می ­شود.

حرف A کنار سوراخ سمت چپ و حرف B  کنار سوراخ سمت راست در بالای کارت و حرف C کنار سوراخ سمت راست و حرف D کنار سوراخ سمت چپ در پایین کارت قرار می­ گیرند.

 

 

 

 

 

این روش علامت گذاری در بافت با کارت­ های دیگر که تعداد اضلاع و سوراخ های بیشتری دارند هم به همین ترتیب یعنی هم­ جهت با حرکت عقربه­ های ساعت خواهند بود.

• پشت و روی کارت

کارت­ ها دارای دو وجه پشت و رو هستند. هنگام چله کشی عبور تار از رو به پشت کارت و برعکس آن یعنی عبور تار از پشت به روی کارت، شیب تار را در بافت ایجاد می­کند که در ایجاد طرح­ نقش اساسی دارد.

حروف S  و Z

در کارت بافی ایستاده همیشه، جهت (عبور نخ) بر اساس دستورالعمل­ های حروف z و s قابل تشخیص هستند.

برای سادگی کار از دستورالعمل s  و z  برای جهت عبور نخ استفاده می­ شود که این امکان را به بافنده می­ دهد تا از روی نقشه بتواند تشخیص دهد که جهت عبور تار از سوراخ­ های هر کارت از کدام جهت است. اما این تنها کاربرد s و z نیست. به کاربردهای دیگر آن هم اشاره خواهیم کرد.

 

 

 

 

هنگامی که در نقشه ی کارت بافی جهت عبور تار از سوراخ ­های

کارتی، S درج شده باشد به این معنی است که

تارها از رو به پشت آن کارت، از سوراخ ­ها عبور می­ کند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

هنگامی که در نقشه­ ای جهت عبور تار از سوراخ­ های کارتی،

Z درج شده باشد به این معنی است که

تار از پشت کارت به روی آن، از سوراخ ­ها عبور می­ کند.

 

 

 

 

• وضعیت کارت

بسته به جهتی که نخ­ ها وارد سوراخ ­ها می­ شوند، شیب کمی ایجاد شده و کارت­ ها کمی به چپ یا راست متمایل می­ شوند.

شیب کارت­ های s و z در جهت مخالف هم است.

• تغییر وضعیت s به z و بالعکس

یعنی بدون تغییر وضعیت نخ ­ها یا سوراخ­ ها، جهت کارت تغییر می­ کند.

 

• تغییر وضعیت کارت ­ها با 4 رنگ در سوراخ­ ها

توجه: اگر یک کارت را با 3 تا 4 رنگ تغییر وضعیت بدهید، دنباله رنگ تغییر خواهد کرد. بنابراین، در نوار شاهد تغییر طرح خواهید بود. باید به جهت کارت­ ها و رنگ­ هایی که در طول نخ است، توجه کنید.

 

شرح الگو

کدام نخ طرح را تولید می کند؟

نخ در سوراخ پایین که با حرکت چرخشی به طرف دیگر تغییر مکان می­ دهد، الگوی سطح را ایجاد می ­کند. جهت کارت در این مورد نقشی ندارد.

• چرخش رو به جلو:

از سمت بافنده به روبه­ رو

*  چرخش به عقب:

از  روبه ­رو به سمت بافنده

• شناور (آزاد)

شناور چیست؟

شناور بدین معناست که نخ تار که در سطح نوار الگو را تولید می­ کند، در حالت عادی طولانی ­تر باقی می­ ماند، زیرا با نخ پود درگیر نمی ­شود.

• جهت کارت و شیب

جهت کارت چه تاثیری روی شیب نخ ­ها در بافت دارد؟

شیب نخ با جهت کارت در چرخش رو به جلو مطابقت دارد.

با چرخش رو به عقب (بالعکس قبل)، شیب در جهت مخالف با جهت کارت است.

• موقعیت سوراخ­ها

شماره گذاری سوراخ ها به چه معنی است؟

شماره گذاری برای، چله­ کشی است که موقعیت رنگ تارها را بتوان با طرح یا نقشه تطابق داد. همچنین بتوان موقعیت قرار گرفتن سوراخ های کارت را با طرح روی بافت تطبیق داد.

شماره ­ها روی کارت نوشته می ­شوند و طرف دیگر پشت کارت است. معمولاً علامت گذاری سوراخ ­ها جهت عقربه­ های ساعت انجام می ­شود.

چله­ کشی بر اساس نقشه­ های کارت ­بافی

نقشه طرح شامل اطلاعاتی برای چله­ کشی است: تعداد کارت ­ها، جهت کارت­ ها، جهت عبور نخ از سوراخ­ ها و رنگ تاری که باید از سوراخ­ ها عبور کند.

حروف s و z در پایین نقشه جهت کارت­ ها و جهت عبور تارها را از سوراخ ­ها نشان می­ دهد.

چله­ کشی کارت شماره یک:

همین طور که در نقشه مشاهده می­ کنید ستون عمودی شماره­ ی یک، متعلق به کارت شماره یک است. عددهای عمودی به رنگ سفید با شماره­ ی سوراخ کارت مطابقت داده شده و رنگ تار و جهت عبور آن مشخص می ­شود. در اینجا هر چهار خانه­ ی ستون یک نقشه سرمه­ ای هستند و جهت عبور نخ s است. بنابراین تارها از رو به پشت کارت از سوراخ­ ها عبور داده می ­شود و هر چهار تار سرمه ­ای هستند.

 

 

چله­ کشی کارت شماره دو:

مانند کارت شماره­ ی یک

انجام می­ شود.

 

­چله کشی کارت شماره ­ی سه:

ستون عمودی شماره­ ی سه، متعلق به کارت شماره سه: خانه­ های 1و2 این ستون زرد و خانه ­های 3و4 سفید هستند و جهت عبور نخ s است. بنابراین تارها از رو به پشت کارت از سوراخ ­ها عبور داده می ­شود. یعنی سوراخ ­های 1و2 تار زرد و سوراخ­ های 3و4 تار سفید عبور می کنند.

تمام کارت­ ها به همین ترتیب چله­ کشی می­ شوند. از هر علامتی بر روی کارت استفاده کرده باشید (اعداد، حروف یا علائم اختصاری) تفاوتی نمی­ کند. فقط توجه کنید علامت گذاری بر اساس چرخش عقربه­ های ساعت باشد.

یک کارت دیگر

به تطابق سوراخ کارت شماره­ی  چهار و خانه ­ی شماره­ ی چهار جدول در ستون چهارم دقت کنید.

تعداد خانه ­های یک نقشه، تعداد تارهایی است که از هر رنگ برای بافت آن نقشه نیاز دارید.

برای بافت این نقشه به: 16 تار سرمه­ ای، 8 تار سفید، 4 تار نارنجی، 8 تار زرد، 4 تار بنفش نیاز دارید.

کارت­ ها بعد از چله کشی یکی یکی روی هم قرار می­ گیرند. طوری که روی کارت­ ها دیده شود و حروف مثل هم، روی هم دیگر باشند.

سپس با کمک سوزن بزرگی نخی از سوراخ ­های A عبور داده می ­شود طوری که با هیچ یک از تارها درگیر نشود و بیرون از آن­ ها باشد و ترتیب کارت­ ها هم رعایت شود. و بعد از سوراخ D  کارت­ ها بیرون آورده می­ شود. دو سر نخ به هم گره می­ خورد تا کارت­ ها موقع سوار کردن چله روی دستگاه جا به جا نشوند.

• چند نکته:

 

1. روی تمام کارت ها به راست باشد.
2. ابتدای تارها محل شروع بافت است. آن­ها به جلوی دستگاه محکم می­ شوند. اگر از دستگاه برای بافت استفاده نمی­ شود، ابتدای تارها به بندی که دور کمر بافنده بسته شده است محکم می شود.
3. تارهای حرف D  و حرف A تارهای بالای دهنه­ ی بافت را شکل می­ دهند و تارهای حروف B و C در پایین دهنه قرار می­ گیرند. پود از بین این دو ردیف تار عبور می­ کند.
4.  حرف D به سمت بافنده است.

در تصویر زیر  بافنده برای مرتب نگه داشتن کارت ها از سنجاق بزرگ استفاده کرده است.

• بافت

هر نقشه­ ی کارت بافی، توضیحات بافت دارد. کارت­ ها چند بار به جلو و یا عقب چرخانده می­ شوند. یا در هر رج کدام کارت به جلو و کدام کارت به عقب چرخانده می شود.

در سمت راست نقشه دو ردیف عدد دیده می شود. که زیر دو واژه Forward به معنی رو به جلو و Backward رو به عقب نوشته شده­ اند.

این اعداد نشان دهنده هر بار چرخش کارت ­ها رو به جلو یا به عقب هستند. در کنارش شمارش رج­ها دیده می­ شود.

در رج اول کارت ­های یک تا ده رو به جلو چرخانده می­ شوند. در رج دوم ، سوم و چهارم هم به همین شکل

در رج پنجم کارت ­های یک تا ده رو به عقب چرخانده می ­شوند. همان طور که در طرح مشاهده می­ شود در رج پنجم شکست طرح است که یک ضرب­در هنگام بافت به وجود می­ آورد.

اگر تعداد دفعات چرخش کارت­ ها مطابق نقشه پیش نرود، طرح درست در نمی­ آید. در تصویر زیر دفعات چرخش کارت ­ها از چهار بار به سه بار تغییر کرده­ اند که منجر به تغییر طرح شده­ است.

با این روش می­ توان با یک بار چله­ کشی طرح ­های مختلفی ارائه داد.

• پود گذاری

مهم است که پود در شروع بافت، بعداً باز نشود. بنابراین نخ پود در ابتدای بافت باید محکم شود.

در درج اول، پود را بیشتر از نیاز از دهنه عبور می­ دهند. طوری که سر بود از تارها بیرون بماند. رج دوم از سر پود که اضافه است استفاده می­ کنند و آن را از دهنه برمی­ گردانند. اما نباید تا آخر کشیده شود. وقتی کارت­ ها برای رج سوم چرخانده شدند، آن را می­ کشند تا کاملا محکم شود و بعد آن را رها کرده و پود را عبور می­ دهند. رج چهار باز سر پود را از دهنه عبور می­ دهند.

لازم به ذکر است، پودگذاری ابتدا و انتهای نوارهای کارت بافی در پست های وبلاگ آموزش داده شده است.

بقیه­ ی بافت با ادامه­ ی پود انجام می­ شود. دقت در این که پود از دو طرف کار بیرون نماند و کاملا کشیده شود به تمیزی کناره­ های کار منجر می­ شود. اما باید مراقب بود که با زیاد کشیدن پود، عرض کار کم نشود. یک دست بودن عرض کار خیلی مهم است.

 

• دستگاه کارت­بافی

در کارت­ب افی، کافی است ابتدا و انتهای تارهایی که از کارت­ ها عبور کرده ­اند به نقطه اتکایی محکم شوند، طوری که تارها کشیده شده باشند.

این فرآیند در گذشته و در مناطق مختلف به اشکال متفاوتی انجام می­ شده و می­ شود. گاهی دو سر تار­ها به میخ­ هایی که با فاصله­ ی برابر با طول تارها، در زمین فرورفته­ بودند، بسته می ­شد. بافنده هم زمان با بافتن و پیش می­ رفت تا انتهای تارها بافته شود.

در روش دیگر انتهای تارها را به جایی محکم می­ک ردند و ابتدای تارها به بندی که دور کمر بافنده بسته شده بود، گره می­ خورد.

حتی گره زدن دو سر تارها به دو دو گیره ­ی نجاری که به لبه ­ی میزی محکم شده باشد، می­ تواند چله را برای بافت آماده کند.

به مرور دستگاه­ های ساده و متفاوتی برای این کار به وجود آمد و هنوز هم به فراخور درخواست بافنده دستگاه­ هایی ساخته می­ شود.

در ادامه طرح چند دستگاه ساده را مشاهده می کنید. 

من خودم از دستگاهی مانند تصویر آخر استفاده می کنم. خودم آن را طراحی کردم و در اندازه دلخواه ساخت آن را سفارش دادم. از کار با آن رازی هستم. 

در پست های بعدی روش سوار کردن چله را روی چند دستگاه آموزش خواهیم داد. 

برایتان آرزوی موفقیت می کنم. 

لینک دانلود این مطلب هم در وبلاگ هست. می توانید آن را دانلود و استفاده کنید.